Oude Toren

Oude Toren omstreeks 1950 (GAW, nr. 10117)

Baardwijk kreeg op 20 maart 1272 een zelfstandige R.K. Parochie. Er was toen een kapel als kerkgebouw. Rond 1320 werd een kleine kruiskerk met toren gebouwd. De kerk was ongeveer 28 m lang. Tussen 1500 en 1525 werd er groot onderhoud aan het gebouw besteed en werd de toren verhoogd met een klokverdieping.

In 1610 kwam de kerk in handen van de hervormden in Baardwijk. Voor deze kleine gemeenschap was de kerk veel te groot en werd slecht onderhouden. Rond 1850 werd het dwarsschip en het koor gesloopt.

De hervormde gemeente Baardwijk bouwde in 1911 een nieuw kerkje aan de Loeffstraat. De oude kerk werd gesloopt en de toren, eigendom van de gemeente Baardwijk zou ook gesloopt worden, maar door tussenkomst van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg bleef dat staan.

De toren werd gerestaureerd in 1926, in 1950 de kap en in 1993 de dakbedekking.

Vorm en afmetingen

De ligging van de kerk en toren van Baardwijk rond 1820 (tekening Sjef Vugts)

De toren is gebouwd in de Romaanse stijl, Neder-Rijns type. De eenvoudige, vlak opgaande bakstenen romp heeft drie geledingen. De toren meet aan de voet 5,80 x 5,70 m. Het leien dak heeft de vorm van een ingesnoerde naaldspits. Het recht opgaande gemetselde gedeelte is 19 m hoog, de spits 17,50 m, totale hoogte 36,50 m. De muurdikte van de eerste geleding is 0,90 m, de tweede geleding 0,75 m, de derde geleding 0,65 m. Afmetingen van de rode bakstenen eerste en tweede geleding 22-26 x 12 x 5-5,5 cm, derde geleding 22 x 11 x 4-4,5 cm.

De onderbouw

Tussen de eerste en tweede geleding is een band uitgemetseld van twee lagen waartussen een staande muizentand. Tussen de tweede en derde geleding zit enkel een uitgemetselde laag. In de eerste geleding zit aan de westzijde de ingang, afgedekt met een segmentboog. De zwaren houten deur is afgehangen in een diepe steensponning. Aan de oostzijde is de doorgang naar de vroegere kerk dichtgemetseld. Aan elke zijde van de tweede geleding is een gedeeld hoogveld gemetseld, waarin verticale spleten zijn uitgespaard. De bovenste geleding is aan vier zijden voorzien van galmgaten waarin houten klankborden.

Het dak

In het steile dak zit aan de dakvoet oostzijde een kleine dakkapel. Op enkele meters van de spits is een luik aangebracht waarboven klimhaken. De spits is afgewerkt met een bol, met daarop een gesmeed ijzeren kruis, waarop de torenhaan.

De binnenruimte

Op elke geledingshoogte is een houten balklaag met vloer aangebracht. De eerste geleding.

De vloer is uitgevoerd in baksteenklinkers, straatwerk. Enkele meters onder de verdiepingsvloer is een balklaag met vloer aangebracht. In de gevormde ruimte is een gevangenis gemaakt. Een houten schot met daarin een deur met een schuif, geplaatst aan de oostzijde, geeft een ruimte van ongeveer 4,00 x 1,00 m, hoog 2,50 m. daarin lag een gevangenenvoetblok gemaakt in 1729. In dit 4 m lange apparaat konden vier personen die iets op hun kerfstok hadden met beide benen opgesloten worden. Het gedwongen verblijf in deze ruimte is bepaald niet prettig geweest. Het 4 m lange eiken voetblok is in 1987 gerestaureerd en geplaatst in de hal van het politiebureau aan de Altenaweg waar het voor iedereen te zien is.

De oude kerk en toren van Baardwijk (collectie GAW, nr. 20121)

Op de tweede geleding stond het handgesmeed torenuurwerk van circa 1520, geplaatst in een houten kast. Dit uurwerk is meerdere malen verbouwd en aangepast en bediende het slagwerk op de luidklok en de wijzerplaat met een wijzer, de uurwijzer. Na 1898 raakte dit zeldzame uurwerk in onbruik. Bij de uitbreiding van het raadhuis rezen plannen om het uurwerk uit de toren te halen waar het door niemand te zien was, het te laten restaureren en in de hal van het uitgebreide gemeentehuis te plaatsen. Er kwam verzet in Baardwijk. Het uurwerk was van Baardwijk en moest in Baardwijk blijven. Een gesprek ten huize van wijlen Sjef Vugts huize met Christ Thijssen bracht klaarheid en overeenstemming. Het uurwerk werd door de Waalwijkse uurwerkmaker J. Blom met veel zorg en vakmanschap gerestaureerd en in 1986 in de hal van het gemeentehuis geplaatst met wijzerplaat en uurwijzer.

Op de derde geleding staat de klokkenstoel waarin 2 klokken hebben gehangen. Nu hangt er een klok uit 1957, met het opschrift "'k verkondig vreugde, maar ook leed".

Twee klokken die vroeger in de toren hingen zijn tijdens de oorlog richting Duitsland getransporteerd. Ze werden in 1683 gegoten. De kleinste klok had een middellijn van 96 cm. Ze had het opschrift: "Jan Fremie me fecht ao 1683" (Jan Fremie heeft mij gemaakt in 1683). Verder stonden op de klok de volgende namen vermeld: Johan v.d. Werken en Claes Wassenberg, kerkmeesters tot Baartwijck. De grootste klok had een middellijn van een meter. Ook deze klok werd in 1683 door Jan Fremie gegoten. Wegens een defect werd deze klok in 1752 hergoten. De oorzaak werd aangegeven in een rijmpje op de klok.

Onder een rij namen, waaronder die van W. Noot, predikant, A. Neermans, drossaert en H.D. Fokker, secretaris stond het rijmpje:

"k gaf eerst een helderen toon
Mijn tongh die deet mij breeken
Petit heeft mij vernieuwt
En doet mij schooner spreeken"

Onder dit rijmpje het jaartal 1752 en het wapen van Baardwijk.

De zolders binnen zijn verbonden met open steektrappen. De hoge spitse kap wordt ondersteund door zware spanten, waarop staande sporen en liggend dakbeschot. De toren is 's avonds verlicht. Hij is geplaatst op de lijst van Rijksmonumenten en opgenomen op de Monumentenlijst van de Gemeente Waalwijk. Toren, torenuurwerk en gevangenen voetbalk zijn dagelijks te zien. De oude klokken zullen wel voorgoed verdwenen zijn.

Bronnen

• Gemeentearchief Waalwijk.
• Met Gansen Trou, maart 1972.
• In een klokslag. Iets over tijd en uur. Uitgave: Gemeentearchief Waalwijk 1987.
• Info 1975: Gemeente Waalwijk en VVV Waalwijk.

• De oorspronkelijke tekst van dit artikel is overgenomen uit: Sjef Vugts, 'De oude toren aan de Winterdijk in Baardwijk', De Klopkei (20e jaargang, 1e kwartaal 1996) blz. 22.

Afbeeldingen

• 

  Oude kerk Baardwijk