Vanaf rond 1860 kwamen er in Waalwijk werkmanswoningen die in en achter de huizen aan de straat werden gebouwd. Ook aan de Winterdijk ontstonden van dit soort kleine huisjes.
De reden waarom ze gebouwd werden was om in de groeiende woningbehoefte als gevolg van de natuurlijke aanwas en de instroom van arbeidskrachten te voorzien.
De benaming van de huisjes die in de tuin of in de huizen aan de straat werden gebouwd was "damwoning", naar de dam of pad dat tussen twee huizen aan de straat richting Winterdijk liep en dat de huisjes ontsloot. Enkele complexen werden "mijn" genoemd naar het eerste groepje huizen dat in 1862 zo gebouwd werd. Dat kreeg de naam "Goudmijn", omdat men veronderstelde dat met de verhuur goed geld mee kon worden verdiend.
In totaal zijn er in de voormalige gemeente Waalwijk (toen nog zonder Baardwijk en Besoijen) ruim 600 van deze huisjes gebouwd. Tussen 1880 en 1910 vormden ze er bijna de helft van de totale woningvoorraad.
Bijzonder is dat deze huisjes werden gebouwd door middenstanders als bakkers, slagers, timmerlieden en schoenmakersbaasjes. Fabrikanten kwamen er, op één uitzondering na, niet aan te pas. Zodoende kwamen door het hele Waalwijkse bebouwingslint wel van deze huisjes voor.
De huisjes waren klein (gemiddeld 35 m2) en bestonden uit twee ruimtes. De huiskamer met daarnaast de werkwinkel waar het schoenmaken als thuiswerk werd beoefend. Ze waren eenvoudig uitgevoerd met een begane grond en een kapruimte waarbij de dakpannen soms waren onderschoten met een laagje riet. Halfsteens buitenmuren waren geen uitzondering en de kwaliteit daarvan was zo slecht dat alle huisjes wel last hadden van vocht. De meeste kregen maar van één kant licht en lucht en sanitaire voorzieningen ontbraken. Soms waren er enkele buiten gelegen privaten, maar altijd minder dan het aantal huisjes dat er gebruik van moest maken. In de loop van de tijd kregen de meeste huisjes waterleiding, gas of elektriciteit. Verdere verbeteringen waren er door de bouwkundige opzet en de krappe situering niet mogelijk.
Met de komst van de woningwet (de Waalwijkse bouwverordening is van 1904) voldeden deze huisjes niet meer aan minimale eisen. De bouw van nieuwe kwam daarmee tot stilstand.
De oudste huisjes raakten versleten en met het niet rendabel zijn van verbeteringen begon een proces van zelfsanering, soms gestimuleerd doordat op de plaats van de huisjes meer profijtelijke functies konden worden gerealiseerd. Particulieren bouwden geen huisjes voor de verhuur meer, omdat dat door de eisen van de bouwverordening niet interessant meer was. Vanaf 1917 realiseert de gemeente in nieuwe uitbreidingsgebieden een programma met sociale woningbouw.
Rond 1925 wordt voorgeschreven dat de nog bestaande huisjes elk een privaat moeten hebben, dat er goten gemaakt moeten worden om de buitenruimte droger te houden en dat de schoorstenen veilig moeten zijn. Als gevolg daarvan worden er weer huisjes aan de bewoning onttrokken. Vanaf 1960 zijn door sanering de meeste dan nog resterende huisjes verdwenen.
Ad. J. van Liempt, oud-Waalwijker en stedenbouwkundige, heeft onderzoek gedaan naar deze woonvorm en er het boek Wonen in Dammen en Mijnen (Rosmalen 2013) over geschreven. Met toestemming en medewerking van Ad zijn in WaalwijkWiki korte beschrijvingen van alle arbeidershuisjes overgenomen, met verwijzingen naar zijn boek voor extra informatie.
Van enkele groepen huisjes waarvan bekend is dat ze in de volksmond een benaming hadden, zijn bovendien uitgebreide artikelen opgenomen, geschreven door Ad. Het gaat om de Goudmijn, de Wijnstraat (later bekend als Leeuwenkuil), de Dijckmijn, Nova Zembla en het Kippenstraatje. Ook van de al genoemde (deels) nog bestaande huisjes zijn artikelen opgenomen.
Al deze informatie over de huisjes is eenvoudig toegankelijk via onderstaande kaart. Blauwe pins daarop verwijzen naar verdwenen werkmanswoningen, groene pins verwijzen naar geheel of gedeeltelijk nog bestaande huisjes, en rode verwijzen naar dammen en mijnen waarover uitgebreide artikelen beschikbaar zijn.
De redactie van WaalwijkWiki bedankt Ad van Liempt hartelijk voor zijn onderzoek en zijn medewerking aan WaalwijkWiki.
Bezig met het laden van de kaart...
{"minzoom":false,"mappingservice":"googlemaps3","type":"ROADMAP","zoom":16,"types":["ROADMAP","SATELLITE","HYBRID","TERRAIN"],"geoservice":"google","maxzoom":false,"width":"auto","height":"400px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","visitedicon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"copycoords":false,"static":false,"wmsoverlay":"","layers":[],"controls":["pan","zoom","type","scale","streetview"],"zoomstyle":"DEFAULT","typestyle":"DEFAULT","autoinfowindows":false,"kml":[],"gkml":[],"fusiontables":[],"resizable":false,"tilt":0,"kmlrezoom":false,"poi":true,"imageoverlays":[],"markercluster":false,"searchmarkers":"","locations":[{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_01\" title=\"Werkmanswoning Aw 01\">Werkmanswoning Aw 01<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 01\n","link":null,"lat":51.689856,"lon":5.057629,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_02\" title=\"Werkmanswoning Aw 02\">Werkmanswoning Aw 02<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 02\n","link":null,"lat":51.690041,"lon":5.057688,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_03\" title=\"Werkmanswoning Aw 03\">Werkmanswoning Aw 03<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 03\n","link":null,"lat":51.69014,"lon":5.058032,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_04\" title=\"Werkmanswoning Aw 04\">Werkmanswoning Aw 04<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 04\n","link":null,"lat":51.689986,"lon":5.058219,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_05\" title=\"Werkmanswoning Aw 05\">Werkmanswoning Aw 05<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 05\n","link":null,"lat":51.689938,"lon":5.059062,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<b><p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_06a\" title=\"Werkmanswoning Aw 06a\">Werkmanswoning Aw 06a<\/a>\n<\/p><\/b><hr \/><p>Winterdijk 12\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 06a\n","link":null,"lat":51.690405,"lon":5.059394,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/c\/ce\/Green_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_06b\" title=\"Werkmanswoning Aw 06b\">Werkmanswoning Aw 06b<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 06b\n","link":null,"lat":51.690285,"lon":5.059247,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_06c\" title=\"Werkmanswoning Aw 06c\">Werkmanswoning Aw 06c<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 06c\n","link":null,"lat":51.690303,"lon":5.059373,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_06d\" title=\"Werkmanswoning Aw 06d\">Werkmanswoning Aw 06d<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 06d\n","link":null,"lat":51.690235,"lon":5.059381,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_06e\" title=\"Werkmanswoning Aw 06e\">Werkmanswoning Aw 06e<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 06e\n","link":null,"lat":51.690129,"lon":5.059292,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_07\" title=\"Werkmanswoning Aw 07\">Werkmanswoning Aw 07<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 07\n","link":null,"lat":51.690105,"lon":5.059644,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<b><p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_08\" title=\"Werkmanswoning Aw 08\" class=\"mw-redirect\">Werkmanswoning Aw 08<\/a>\n<\/p><\/b><hr \/><p>Winterdijk 14\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 08\n","link":null,"lat":51.690371,"lon":5.060193,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/c\/ce\/Green_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_09\" title=\"Werkmanswoning Aw 09\">Werkmanswoning Aw 09<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 09\n","link":null,"lat":51.69021,"lon":5.060523,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_10\" title=\"Werkmanswoning Aw 10\">Werkmanswoning Aw 10<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 10\n","link":null,"lat":51.690347,"lon":5.060376,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<b><p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_11\" title=\"Werkmanswoning Aw 11\" class=\"mw-redirect\">Werkmanswoning Aw 11<\/a>\n<\/p><\/b><hr \/><p>Winterdijk 15\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 11\n","link":null,"lat":51.69048,"lon":5.06036,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/c\/ce\/Green_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_12\" title=\"Werkmanswoning Aw 12\">Werkmanswoning Aw 12<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 12\n","link":null,"lat":51.69044,"lon":5.060454,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/c\/ce\/Green_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_13\" title=\"Werkmanswoning Aw 13\">Werkmanswoning Aw 13<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 13\n","link":null,"lat":51.690458,"lon":5.060593,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/c\/ce\/Green_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_14\" title=\"Werkmanswoning Aw 14\">Werkmanswoning Aw 14<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 14\n","link":null,"lat":51.690248,"lon":5.060848,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_15\" title=\"Werkmanswoning Aw 15\">Werkmanswoning Aw 15<\/a>\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 15\n","link":null,"lat":51.690508,"lon":5.060754,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/6\/6f\/Blue_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<b><p><a href=\"\/wiki\/Werkmanswoning_Aw_16\" title=\"Werkmanswoning Aw 16\">Werkmanswoning Aw 16<\/a>\n<\/p><\/b><hr \/><p>Grotestraat 175a, 175b en 175c\n<\/p>","title":"Werkmanswoning Aw 16\n","link":null,"lat":51.690508,"lon":5.061003,"alt":0,"address":"","icon":"\/images\/c\/ce\/Green_marker.png","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Wellsteeg\" title=\"Wellsteeg\">Wellsteeg<\/a>\n<\/p>","title":"Wellsteeg\n","link":null,"lat":51.690337,"lon":5.060547,"alt":0,"address":"","icon":"","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Wijnstraat\" title=\"Wijnstraat\">Wijnstraat<\/a> (later bekend als de <b>Leeuwenkuil<\/b>)\n<\/p>","title":"Wijnstraat (later bekend als de Leeuwenkuil)\n","link":null,"lat":51.691406,"lon":5.06773,"alt":0,"address":"","icon":"","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Damwoningen_achter_Grotestraat_175\" title=\"Damwoningen achter Grotestraat 175\">Damwoningen achter Grotestraat 175<\/a>\n<\/p>","title":"Damwoningen achter Grotestraat 175\n","link":null,"lat":51.690528,"lon":5.061001,"alt":0,"address":"","icon":"","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""},{"text":"<p><a href=\"\/wiki\/Nova_Zembla\" title=\"Nova Zembla\">Nova Zembla<\/a>\n<\/p>","title":"Nova Zembla\n","link":null,"lat":51.688501,"lon":5.068006,"alt":0,"address":"","icon":"","group":"","inlineLabel":"","visitedicon":""}]}
